Yüz defa büyütülmüş böcek kitin dokusu.
Fotoğraf: Zituba at the German language Wikipedia

Chitosan nedir, nereden elde edilir?

Chitosan, zayıflattığına inanılan popüler bir üründür. Hayli zamandır çeşitli ülkelerde tezgâh üstü (OTC) yani reçetesiz satılmaktadır. Ülkemizde de “ikame ürün” olarak pazarlanmaktadır. Çitosan veya kitosan da denir. Ürün, piyasada “yağ kapanı (fat trappers)”, “yağ mıknatısı (fat magnets)”, “yağ bağlayıcı (fat binder)", "Fat Block" olarak konumlandırılmış; yağ emilimini engellediği, böylelikle diyet yapmadan zayıflatabildiği iddia edilmiştir. Bazı satıcılar, içeriğine chitosan yerine captoglicolipid diyerek pazarlamayı yeğlemişler. Ancak tıbbî literatürde bu adla her hangi bir bilgiye ulaşamadaığım gibi, arama motorlarını kullandığımda da bu ifadenin Türkiye dışında kullanımının son derece sınırlı olduğunu gördüm.

Kitin ve chitosan; yengeç, karides, ıstakoz, kerevit gibi deniz hayvanlarının kabuğunda ve birçok mantarın hücre duvarında bulunur. Kimyasal olarak söylemek gerekirse, N-asetil-D-glukozamin yapısında bir polimeridir. Aslında chitosan tohum ıslahı, küflenmeyi önleme, şarap arıtımı, su arıtımı, poliüretan boya kaplama, kan durdurucu bandaj, ilaçların deriden girişine destek gibi pek çok alanda kullanılmaktadır. Biz yazımızda yalnızca zayıflama diyetinde kullanımını konu edindik.

Chitosan vücudun yağ emilimini azaltır... mı?

Hayvanlarda yapılan çalışmalarda, chitosanın gıdayla alınan yağları (lipidleri) midede bağlayarak, ince bağırsaktan yağların emilimini azalttığı, böylelikle yağın dışkıyla atılmasını artırdığı bildirilmiştir (1,2). Chitosan’daki artı yüklerin yağlardaki eksi yüklere yapışarak yağların sindirimini engellediği düşünülmektedir (3).

2001 yılında yapılan bir çalışmayla, yağ emilimini azaltmasıyla ünlü zayıflama ilacı orlistat (Xenical) ile chitosan karşılaştırılmıştır. Karşılaştırmaya başlamadan yani bu maddeler kullanılmadan önce dışkıyla günde ortalama 1,36 gram yağ atıldığı belirlenmişti. Günde üç kez 120 mg orlistat yutulduğunda bu miktarın 17,49 grama, günde üç kez 890 mg chitosan yutulduğunda ise 1,63 grama çıktığı görüldü. Bu sonuçlar orlistatın yağ emilimini anlamlı miktarda azalttığını, buna karşılık chitosanın o derecede etki göstermediğini düşündürdü(4).

Bu yazıda “anlamlı” kelimesini sık kullanacağız. Buradaki kullanım şekliyle bu kelimeyle, sonucun tesadüf olması ihtimalinin hesaplandığı ve bunun pek az olduğu kastedilir. Pek azdan kasit %10 veya altında demektir. Yani, “anlamlı” denilen sonuçların tesadüf olması ihtimali onda bir veya daha azdır.

2003’te yapılan bir çalışma, günde 4.5 gram chitosan alınmasıyla sağlanan yağ emilim azalmasının yalnızca 1.1 gram olduğunu; bununsa yalnızca 9.9 Kalorilik bir kayba karşılık geldiğini göstermiştir (5). Aynı araştırıcılar, 2005’te bu kez 12 kadın ve 12 erkekte yaptıkları çalışmada, bir günde, erkeklerde 1,8 gram yağ emilim azalması bulmuşlar; kadınlarda azalma saptamamışlardır (6).

2002’de, 2100 mg chitosan ve 300 mg karnıyarık otu tohumu (psyllium husk seeds) karışımına eşdeğer 6 tablet ile günlük dışkıyla yağ kaybı 3.63 gram olarak belirlenmiştir. Bu da 35 Kalori civarında bir kayıp demektir (7).

Sıraladığımız çalışmalar chitosanın yağ kaybı sağlasa da bunun çok fazla olmadığını göstermektedir. Söz gelimi chitosan ile günde fazladan 1 gram yağ kaybı olduğunu kabul etsek, bunun zayıflamaya katkısı yılda yarım kiloya ulaşmamaktadır.

Chitosan anlamlı kilo kaybı sağlar mı? Bazılarına göre evet!

1995-96 yıllarında tümü İtalya’da yapılmış ve aynı dergide yayımlanmış beş farklı çalışmanın irdelendiği, toplam 386 kişiyi kapsayan bir değerlendirmede, vakalar ikiye ayrılmış. Bir gruba diyet tavsiyesi ve chitosan, diğer gruba diyet tavsiyesi ve ilaç olduğu söylenen ama hiçbir etkisi olmayan içi boş kapsüller (plasebo) verilmiş. Sonuçta, chitosan verilen grupta, plasebo verilen gruba göre 3 kilo 280 gram daha fazla zayıflama olduğu; ayrıca çalışmalardan ikisinde kan basıncında, üçünde kan yağlarında anlamlı ölçüde düşüş sağlandığı rapor edilmiştir (8).

Kolesterol düşürücü ilaç olan atorvastatinle yapılmış bir çalışma sonucunda da, chitosan verilenlerde, verilmeyenlere göre fazladan%1.85’lik bir kilo kaybını göstermiştir (9). Bu 80 kilogramlık biri için, 1.5 kilogramlık kilo kaybı demektir. Bu araştırmaya, chitosanın kolesterolü düşürüp düşürmediğini incelerken tekrar döneceğiz.

Doktor, psikolog ve diyetisyenden oluşan bir ekip 50 şişman kadında chitosanı denediler. Bunun için rastgele seçerek, bazısına 6 ay süreyle, yemeklerden önce günde 3 kez 1500 mg chitosan verdiler; bazısına da chitosan verdiklerini söyleyerek aynı görünümde ama her hangi bir etkisi olmayan “plasebo” verdiler. Her 2 haftada bir vakaları değerlendirip zayıflamaları konusunda önerilerde bulundular. Sonuçta ortalama kilo kaybı chitosan grubunda 15,9, plasebo grubunda 10,9 kilogram gerçekleşti. Ancak kolesterol değerleri yönünden iki grup arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı değildi (10).

Chitosan anlamlı kilo kaybı sağlar mı? Bazılarına göre hayır!

Ne var ki, daha sonra yapılan çalışmalar bu olumlu sonuçları doğrulamadı:

Günde iki kez 1 gram chitosan verilen 34 toplu kilolu gönüllüde 28 gün sonra kilonun bir ölçütü olan “beden kütle indeksi“ ve kan yağlarında anlamlı fark elde edilmediği bildirildi (11).

Başka bakımlardan sağlıklı 51 şişman (obez) kadında yapılan bir çalışmada da, günde iki kez verilen 400 mg mikrokristalin chitosanın anlamlı kilo kaybı sağlamadığı raporlandı (12).Ancak bu çalışmada LDL denilen kötü kolesterolün azaldığı saptandı ve yağda eriyen vitamin düzeyleri de dâhil her hangi bir yan etki gözlenmediği bildirildi.

Bir başka çalışmada 88 şişman (obez) gönüllüde, 4 haftalık tedaviyle, kilo, beden ölçümleri, -HDL denen iyi kolesterol dışında- kan yağları ve kan basıncında anlamlı değişiklik gözlenmediği yayımlandı (13).

Ortalama beden kütle indeksi 35,5, ortalama yaşı 48 olan 250 hastanın rastgele 125’er kişilik iki gruba bölünüp birine günde 3 gram chitosan verildiği; diğerine chitosan verildiği söylenip etkisi olmayan “plasebo” yutturulduğu çalışmada, 24 hafta sonra chitosan verilenlerin 400 gram kaybettiği, plasebo verilenlerin 200 gram aldığı ama iki grup arasındaki kilo kaybı farkının anlamlı olmadığı saptandı (14).

Chitosan kolesterolü düşürür mü?

Chitosan yağ emilimini azaltıp dışkıyla yağın atılmasını arttırıyorsa, kan yağlarını (kolesterolü ve trigliseriti) düşürmesi beklenir.

Hayvanlarda yapılan bir çalışmada serum kolesterolünü anlamlı ölçüde düşürdüğü ve damar sertliğine iyi geldiği yayımlanmıştır (15). İnsanlarda da bazı çalışmalar yapılmıştır.

Kolesterolü hafif veya orta derecede yüksek olan 90 kadın gönüllüden 41’ine günde 1.2 gram chitosan, 43’üne chitosan olduğu söylenen ama gerçekte etkisi olmayan kapsüller (plasebo) verilmiş. Chitosan verilenlerde hafif te olsa, plasebo verilenlerden daha fazla kolesterol düşüşü olduğu görülmüş (16). Ama daha sonra yapılan bir çalışmada 65 kişiye 8 hafta süreyle verilen chitosanın kan kolesterolü değerlerine her hangi bir etkisinin olmadığı bildirildi (17)

Usulüne uygun yapıldığı düşünülen altı farklı araştırmanın toptan değerlendirildiği bir çalışma (meta-analiz), 416 hastayı kapsamaktaydı. Bu değerlendirme sonucuna göre, chitosanın toplam kolesterolü ortalama 11.59 mg/dL düşürdüğü ama trigliserit dediğimiz depo yağlarıyla LDL ve HDL dediğimiz kötü ve iyi kolesterole her hangi bir etkisinin olmadığı belirlenmiştir (18)

Bir başka çalışmada, kolesterol düşürücü ilaç olan atorvastatin 10 mg başlanan yüz koroner kalp hastasının yarısına ayrıca günde 2 gr chitosan, diğer yarısına ayrıca plasebo verildi. Altı hafta sonra chitosan verilenler %3.14, plasebo verilenler ise %1.29 kadar kilo kaybetti ki bu fark anlamlıydı. Ayrıca HDL dediğimiz iyi kolesterol chitosan verilenlerde %3.8 iken, plasebo verilenlerde %1.07 idi ve fark yine anlamlıydı. Ancak toplam kolesterol, LDL dediğimiz kötü kolesterol ve diğer kan yağı trigliserit ölçümlerinde, iki grup arasında anlamlı fark çıkmadı (9).

Chitosanın kan yağlarına etkisiyle ilgili bu çalışmalardan, chitosanın kan yağlarına bir miktar etki yaptğını fakat bu etkinin az olduğunu söyleyebiliriz.

Hakem (Cochrane) chitosan için ne diyor?

Bu çelişkiler üzerine, sağlık hizmetlerinde kanıta dayalı, bağımsız veri tabanlarını derleyerek tanı ve tedavi seçenekleri konusunda rehberlik yapan ve güvenirliği yüksek “Cochrane derlemeleri”, chitosan’ın etkisini değerlendirmeye almış. 2005’te yapılan ilkinde, en az 4 hafta süreyi kapsayan, örneklemin rastgele yapıldığı 14 çalışmadaki 1071 kişi incelenmiş (19) 2008 yılında yapılan ikinci değerlendirmede ise 15 muteber çalışmada 1219 kilo fazlası bulunan (toplu ve şişman) hasta incelenmiş (19).

Her iki değerlendirmede de bazı yöntem kısıtlarına rağmen, plaseboya (ilaç olmadığı halde ilaç olduğu söylenerek verilenlere) kıyasla, chitosan verilenlerde 1 kilo 700 gram daha fazla kilo kaybı sağlandığı belirlendi. Ancak kilo kaybı, daha düşük kaliteli araştırmalarda 2 kilo 700 gram, daha yüksek kaliteli araştırmalarda 600 gram olarak saptandı ve sonuçta bu kayıpların çok anlamlı olmadığı bildirildi. Bu derlemelerde, chitosan verilenlerde kilo kaybı dışında, plasebo verilenlere göre toplam kolesterolde 7.7 mg/dL’lik bir azalma ve büyük (sistolik) tansiyonda 5.9, küçük (diyastolik) tansiyonda 3.4 mmHg’lık düşüşün eşlik ettiği belirtiliyor (19).

Chitosanın yan etkileri neler?

Chitosanın başlıca yan etkileri, aşırı gaz ve kabızlık olarak bildirildi (20). Ayrıca kabuklu deniz hayvanlarına alerjisi olanların chitosan almamaları konusunda uyarıldı. Bir olgu nedeniyle warfarin (Coumadin) denen kanı sulandırıcı ilacın etkinliğini artırabileceği yayımlandı (21). Gebelikte ve emzirmede kullanımı konusunda yeterli bilgi birikimi olmadığından bu kişilerin de kullanmamaları uygun olur.

Sonuç olarak chitosan önerilebilir mi?

Yukarıda verilen bilgiler ışığında,

• Chitosanın besinlerle aldığımız kan yağlarının bağırsaklardan emilimini azalttığını,
• Ancak yağların bağırsaktan emilimini azaltmadaki etkisinin az ve bu konudaki rakibi orlistatın çok daha üstün olduğunu,
• Kilo vermeye katkı sağlayabildiğini ancak bu etkinin bir-iki kiloyla sınırlı olduğunu,
• Kan yağları ve tansiyona da çok az da olsa olumlu etkisinin olabildiğini,
• Çok önemli yan etkilerinin olmadığını,
• Ancak ümit bağlanarak kullanılabilecek bir zayıflama ürünü olmadığını söyleyebiliriz.

Kaynaklar

1. Zacour AC, Silva ME, Cecon PR, Bambirra EA, Vieira EC. Effect of dietary chiton on cholesterol absorption and metabolism in rats. J Nutr Sci Vitaminol 1992; 38: 609–613
2. Deuchi K, Kanauchi O, Imasato Y, Kobayashi E. Effect of the viscosity or deacetylation degree of chitosan on fecal fat excreted from rats fed on a high fat diet. Biosci Biotechnol Biochem 1995; 59: 781–785.
3. Chitosanın pozitif yüklü amino gruplarının, yağ asidi ve safra asidinin negatif yüklü karboksil gruplarıyla etkileşime girerek üstlerini ince bir katman şeklinde sardıkları düşünülmektedir: Ylitalo R, Lehtinen S, Wuolijoki E, Ylitalo P, Lehtimäki T. Cholesterol-lowering properties and safety of chitosan. Arzneimittelforschung. 2002;52(1):1-7.
4. Guerciolini R, Radu-Radulescu L, Boldrin M, Dallas J, Moore R. Comparative evaluation of fecal fat excretion induced by orlistat and chitosan. Obes Res. 2001 Jun;9(6):364-7.
5. Gades MD, Stern JS. Chitosan supplementation and fecal fat excretion in men. Obes Res. 2003 May;11(5):683-8.
6. Gades MD, Stern JS. Chitosan supplementation and fat absorption in men and women. J Am Diet Assoc. 2005 Jan;105(1):72-7.
7. Barroso Aranda J, Contreras F, Bagchi D, Preuss HG. Efficacy of a novel chitosan formulation on fecal fat excretion: a double-blind, crossover, placebo-controlled study. J Med. 2002;33(1-4):209-25.
8. Ernst E, Pittler MH. Chitosan as a treatment for body weight reduction? A meta-analysis. Perfusion 1998; 11: 461–465.
9. Guha S, Pal SK, Chatterjee N, Sarkar G, Pal S, Guha S, Basu AK, Banerjee R. Effect of chitosan on lipid levels when administered concurrently with atorvastatin--a placebo controlled study. J Indian Med Assoc. 2005 Aug;103(8):418, 420.
10. Zahorska-Markiewicz B, Krotkiewski M, Olszanecka-Glinianowicz M, Zurakowski A. Effect of chitosan in complex management of obesity. Pol Merkur Lekarski. 2002 Aug;13(74):129-32.
11. Pittler MH, Abbot NC, Harkness EF, Ernst E. Randomized, double-blind trial of chitosan for body weight reduction. Eur J Clin Nutr 1999; 53: 379–381.
12. Wuolijoki E, Hirvelä T, Ylitalo P. Decrease in serum LDL cholesterol with microcrystalline chitosan. Methods Find Exp Clin Pharmacol. 1999 Jun;21(5):357-61.
13. Ho SC, Tai ES, Eng PHK, Tan CE, Fok ACK. In the absence of dietary surveillance, Chitosan does not reduce plasma lipids or obesity in hypercholesterolaemic obese Asian subjects. Singapore Med J 2001; 42: 6–10.
14. Mhurchu CN, Poppitt SD, McGill AT, Leahy FE, Bennett DA, Lin RB, Ormrod D, Ward L, Strik C, Rodgers A. The effect of the dietary supplement, Chitosan, on body weight: a randomised controlled trial in 250 overweight and obese adults. Int J Obes Relat Metab Disord. 2004 Sep;28(9):1149-56.
15. Ormrod DJ, Holmes CC, Miller TE. Dietary chitosan inhibits hypercholesterolaemia and atherogenesis in the apolipoprotein E deficient mouse model of atherosclerosis. Atherosclerosis 1998; 138: 329–334.
16. Bokura H, Kobayashi S. Chitosan decreases total cholesterol in women: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Eur J Clin Nutr. 2003 May;57(5):721-5.
17. Tapola NS, Lyyra ML, Kolehmainen RM, Sarkkinen ES, Schauss AG. Safety aspects and cholesterol-lowering efficacy of chitosan tablets. J Am Coll Nutr. 2008 Feb;27(1):22-30.
18. Baker WL, Tercius A, Anglade M, White CM, Coleman CI. A meta-analysis evaluating the impact of chitosan on serum lipids in hypercholesterolemic patients. Ann Nutr Metab. 2009;55(4):368-74.
19. Mhurchu CN, Dunshea-Mooij C, Bennett D, Rodgers A. Effect of chitosan on weight loss in overweight and obese individuals: a systematic review of randomized controlled trials. Obes Rev. 2005 Feb;6(1):35-42.
20. Jull AB, Ni Mhurchu C, Bennett DA, Dunshea-Mooij CA, Rodgers A. Chitosan for overweight or obesity. Cochrane Database Syst Rev. 2008 Jul 16;(3):CD003892.
21. Huang SS, Sung SH, Chiang CE. Chitosan potentiation of warfarin effect. Ann Pharmacother. 2007 Nov;41(11):1912-4.