• Sağlıkla ilgili, doğru kararlar almaya yardım için derlemeler yapmak üzere kurulan uluslararası bir örgüt olan “The Cochrane Collaboration”, 2011’de bir değerlendirme yaptı ve 2012’de bunu güncelledi (22). Derlemenin amacı yağların ölüm, kalp ve damar hastalıkları ve kanser üstüne etkileriydi. 24 rastgele örnekleme yoluyla, kontrollü yapılmış çalışmadaki, 65.508 kişiyi kapsayan değerlendirmede, doymuş yağı suçlu hale getiren bir sonuç saptandı. Doymuş yağ azaltıldığında kalp ve damar hastalıkları %14 daha az görülüyordu (RR: 0,86, %95 GA 0,77-0,96) ve sonuç bilimsel kabul edilebilirlik (anlamlı) sınırları içindeydi. Buna karşılık 71.790 kişiyi kapsayan ölüm (RR: 0,98, %95 GA 0,93-1,04) ve 65.978 kişi kapsayan kalp ve damar hastalıklarından ölüm (RR: 0,94, %95 GA 0,85-1,04) konusunda ise, doymuş yağ tüketiminin anlamlı bir etkisi olmadığı saptandı. Ama derleme bununla yetinmedi. Doymuş yağı azaltmakla yetinenlerle, azaltmakla yetinmeyip diyetinde de olumlu başka değişiklikler yapanları karşılaştırdı. Azaltmakla yetinenlerde kalp ve damar hastalığına yakalanmakta fark olmadığı halde, diyetinde başka olumlu değişiklik yapan, bunu en az iki yıl uygulayan erkeklerde (kadınlarda değil) kalp ve damar hastalığının anlamlı azaldığı görüldü. Bu sonuç, olaya yalnızca doymuş yağın artırılıp azaltılması penceresinden bakmanın yeterli olmayacağı savını yeniden gündeme taşıdı. Çünkü, 2009 yılında art arda yapılan pek çok derleme, aslında buna dikkat çekmekteydi.
   

• 2009’da, ABD’de önlenebilir ölüm nedenleri konusunu araştırmak için yapılan; diyet, yaşam tarzı ve metabolik risk faktörleriyle ilgili çalışmada (23),

  • -doymuş yağla ikame edilen- çoklu doymamış yağlardan fakir diyetin, iskemik (koroner) kalp hastalığı riskini, 30-44 yaşlarında %5, 45-59 yaşlarında %4, 60-69 yaşlarında %2, 70 yaşından sonra %1 artırdığı;

  • trans yağlardan yüksek diyetinse 30-44 yaşlarında %40, 45-59 yaşlarında %29, 60-69 yaşlarında %14, 70-79 yaşlarında %8 ve 80 yaşından sonra %6 artırdığı saptandı.
     

• Aynı yıl yapılan, koroner kalp hastalığına diyetin etkisini araştıran bir başka meta-analizde (24), koroner kalp hastalığına;

  • trans yağ ve yüksek glisemik endeksin güçlü bir biçimde olumsuz;

  • sebze, kabuklu kuruyemiş, Akdeniz tipi beslenme ve tekli doymamış yağların güçlü bir biçimde olumlu etki gösterdiği belirlendi.

  • Balık, omega-3 yağ, folat, meyve, tam tahıl, lif, alkol ile E ve C vitaminleriyle beta karotenden zengin diyet orta derecede olumlu etki gösteriyordu.

  • Buna karşılık toplam yağ miktarı, doymuş yağ, çoklu doymamış yağ, alfa-linoleik asit, et, yumurta ve süt alımıyla ve ilaç şeklinde E ve C vitamini tamamlayıcısı (“supplement”) ile ne lehte, ne de aleyhte anlamlı bir ilişki tespit edilmedi.

• Daha önce söz ettiğimiz, doymuş yağ tüketimiyle kalp ve damar hastalığı arasında –anlamlı- bir ilişki bulamadıklarını belirten, Siri-Tarino ve arkadaşları, azaltılan doymuş yağın, neyle ikame edildiğinin önemine dikkat çekmişlerdir (25). Buna göre:

  • Doymuş yağ, tekli veya çoklu doymamış yağlarla ikame edildiğinde hem iyi, hem de kötü kolesterol (HDL ve LDL) düşmekteydi.

  • Doymuş yağ, karbonhidratlar (tahıl, patates ve şeker) ile ikame edildiğinde ise, şişmanlığı, insülin direncini ve bunlara ilaveten damar sertliğini kışkırtan  kan yağı bozukluklarını, yani küçük yoğun kötü kolesterol ve trigliserit artışını ve iyi kolesterol azalmasını ortaya çıkardığını bildirdiler. Karbonhidratlar, fazlaca işlenmişse ve lif yönünden fakirse, kötü sonuçlar daha kolay ortaya çıkmaktadır.

• Doymuş yağın LDL dediğimiz kötü kolesterolü yükselterek koroner kalp hastalığına yol açtığını; ama azaltılmış doymuş yağın neyle ikame edildiğinin önemli olduğu varsayımından yola çıkan bir başka derlemede, 11 Amerika ve Avrupa kohort çalışmasından, 344.696 kişiyi kapsayan, 4-10 yıllık takiple 5.249 koroner kalp hastalığı olayı ve 2.155 koroner kalp hastalığı ölümünün değerlendirilmesiyle (26), enerji alımına göre, doymuş yağdan her %5 eksiltmenin,

  • Çoklu doymamış yağlarla ikamesi, koroner kalp hastalığında, -60 ve üstü kadınlar hariç- %13 azalma (HR: 0.87, %95 GA 0.77-0.97); 60 yaş altındaki kadınlarda koroner kalp hastalığı ölümünde %26 azalma (HR: 0.74, %95 GA 0.61-0.89) sonucunu verdi;

  • Karbonhidratlar (tahıl, patates ve şeker) ile ikamesi, koroner kalp hastalığını erkeklerde hafif arttırırken (HR: 1.07; %95 GA 1.01-1.14), koroner kalp hastalığı ölümünde anlamlı fark yaratmadı (HR: 0.96, %95 GA: 0.82-1.13).

  • Tekli doymamış yağlarla ikamesi, koroner kalp hastalığını erkeklerde hafif arttırırken (HR: 1.19; %95 GA 1.00-1.42), koroner kalp hastalığı ölümünde anlamlı fark yaratmadı (HR: 1.01, %95 GA: 0.73-1.41.
    
    

• Benzer amaçlarla, 2010 yılında yapılmış bir başka meta analizde, rastgele örnekleme ile kontrollü  346 çalışmadan taranarak, 13.614 katılımcıyı içeren 8 çalışmada, 1042 koroner kalp hastalığı olayı incelenmiş (27).

  • Doymuş yağ, çoklu doymamış yağla ikame edildiğinde, koroner kalp hastalığı riskinin toplamda %19 azaldığı (RR: 0.81, %95 GA 0.70-0.95, p: 0.008); çoklu doymamış yağ tüketimindeki her %5 artışta, koroner kalp hastalığı riskinin %10 azaldığı (RR: 0.90, %95 GA: 0.83-0.97) saptanmış.

  • Aynı derlemede, doymuş yağın karbonhidratlarla ikamesi, koroner kalp hastalığına etki etmiyor görünürken; tekli doymamış yağla ikame konusundaki iki çalışma birbirine uymayan sonuçlar gösteriyordu.

• Bunların dışındaki 28 kohort çalışmasının 280 bin katılımcıyı içeren kapsamlı meta analizinde (28), düşük tüketimle yüksek tüketimin, koroner kalp hastalığı ve koroner kalp hastalığından ölüm ile yağ çeşitleri ilişkisinde,

  • Toplam yağ tüketimi, hem hastalık (RR: 0.93, p: 0.177) hem de ölüm riskiyle (RR: 0.94, p: 0.583)  ilişkisiz,

  • Doymuş yağ tüketimi, gerek olay (RR: 0.93, p: 0.269), gerekse ölüm (RR: 1.14, p: 0.431) riskiyle ilişkisiz,

  • Trans yağ tüketimiyle hem olay riskinde (RR: 1.25, p: 0.007), hem de ölüm riskinde anlamlı artış (RR: 1.32, p: 0.006),

  • Tekli doymamış yağ tüketimi, gerek olay (RR: 0.87, p: 0.110), gerekse ölüm (RR: 0.85, p: 0.356) riskiyle ilişkisiz,

  • Çoklu doymamış yağ tüketimi, olay riskiyle ilişkisiz (RR: 0.97, p: 0.825); ölüm riskinde anlamlı artış (RR: 1.25, p: 0.009)

  • Omega-3 uzun zincir çoklu doymamış yağ (veya balık) tüketimi, olay riskiyle ilişkisiz (RR: 0.87, p: 0.066); ölüm riskinde anlamlı azalma (RR: 082, p: 0.006) saptandı.

Rastgele örnekleme yoluyla yapılan kontrollü çalışmaların değerlendirilmesinde, diyet değişikliklerinin koroner kalp hastalığı olayı ve koroner kalp hastalığı ölümüne etkisinde,

• Düşük yağ diyeti ne olay (RR: 0.93, p: 0.072), ne de ölüme (RR: 1.00, p:0.317) etkili,

• Çoklu doymamış yağın doymuş yağa oranı yüksek diyetle olay riskinde anlamlı azalma (RR: 0.83, p: 0.050), ölüm riskinde etkisizlik (RR: 0.84, p: 0.867)

• Omega-3 uzun zincir çoklu doymamış yağ tüketimi, olay riskinde anlamlı azalma (RR: 0.89, p: 0.012); ölüm riskinde etkisizlik (RR: 0.88, p: 0.061) belirlendi.

• 2003’te yapılmış, 60 çalışmanın değerlendirildiği bir derlemede (29), karbonhidratlar (tahıl, patates ve şeker), doymuş yağ, tekli doymamış yağ ve çoklu doymamış yağla ikame edildiğinde,

  • İyi kolesterolde (HDL’de) her üçü ile de anlamlı artış,

  • Kötü kolesterolde doymuş yağla anlamlı artış, tekli ve çoklu doymamış yağlarla anlamlı azalma,

  • Trigliseritte her üçünde de anlamlı azalma,

  • Damar sertliğine yatkınlık ifade eden ApoB’de tekli ve çoklu doymamış yağlarla anlamlı azalma,

  • İyi kolesterolle (HDL) ilişkili, antioksidan ve antienflamatuar ApoAI’de doymuş yağ ve tekli doymamış yağla anlamlı artış olduğu görüldü.

  • Kalp hastalığı için riskin arttığı toplam kolesterol/iyi kolesterol (HDL) oranının karbonhidrat ve tereyağıyla artarken, kolza tohumu, soya ve zeytinyağı ile azaldığı saptandı.

• 2009’da yapılan benzer bir derlemede (30), toplam günlük enerjinin her %1’ine karşılık gelen trans yağ, doymuş yağ, tekli doymamış yağ ve çoklu doymamış yağla ikame edildiğinde, sırasıyla,

  • Kalp hastalığı için riskin arttığı toplam kolesterol/iyi kolesterol (HDL) oranının, 0.31, 0.54, 0.67 oranında azaldığı,

  • Kalp ve damar hastalığı için güçlü bir gösterge olan ApoB/ApoAI oranın 0.007, 0.010, 0.011 oranında azaldığı,

  • Kötü kolesterolün (LDL) bir formu olan lipoprotein(a)’da 3.76, 1.39, 1.11 azalma saptandı.

• Konuyla ilgili bir başka ilginç çalışmada, Girit adası ve Japonya’da koroner kalp hastalık sıklığı benzer ve çok düşük olmasına karşılık, Japonya’da çok az yağ tüketilirken, Girit’te çok fazla yağ tüketildiği saptanmıştır. Ama Girit’te daha çok bitkisel kaynaklı tekli doymamış yağın (zeytinyağı) kullanıldığı bildirilmiştir (31).